Historia

Herria sortu baino milaka urte lehenagotik, Debak itsasoarekin eta urarekin izan duen erlazioa historian zehar behin eta berriro errepikatu den kontua da.

Udalerriko lehen giza-asentamenduen aztarnak Goi Paleolitiko garaikoak dira, eta bertako haitzuloetan aurkitutako maskortegiek, hezurrezko arpoiek eta Ekaingo Paleolitikoko santutegian ikus ditzakegun arrainen zenbait irudik erlazio horren hasieraren berri ematen digute. Bitxia bada ere, milaka urte geroago, erromatarren kronikek ere aipatzen dituzte kostalde hau eta "Deva" ibaia, denborarekin herriari izena emango dion ibaia, alegia.

Herriaren jatorriak 1343. urtera garamatza. Urte batzuk lehenago, 1294an, Alfonso IV. erregearen eskutik hiri-gutuna jaso zuten Monte-Real de Iciar-eko biztanleek. Hauek kostaldera hurbildu beharra ikusi zuten, eta horrela, herri berri bat sortu zuten:  Monreal de Deva.

Deba ibaiaren eskuinaldean kokaturik, arrantza, nekazaritza, industria eta salerosketan jarraitu zuten. Kostaldeko gainontzeko arrantzaleen antzera, debarrek balea harrapatzen ematen zuten ahaleginik handiena, nahiz eta bestelako arrantza baztertu ez. Burdinolak ziren industriaren oinarri, bertatik burdina-tresnak ateraz; lantegi haiek ibai eta erreka bazterretan kokatzen ziren ur indarraz baliatzeko.

XV. mendean Debak oso garai ona bizi izan zuen itsasoko trafikoaren ondorioz; batez ere, Gaztelako eta Aragoiko artileak Debako portutik esportatzen zirelako Europako hainbat herrialdetara.

Orduñako pasoa zabaltzean, burdingintza eta kaiko uren sakontasun eskasa zela medio, Debak zuen onura estrategikoa gutxitzen joan zen. XIX. mendearen erdialdera, portuak zuen trafikoa behera zihoan neurrian, beste aktibitate bat sortu zen: udaldia. Itsas-bainuek garrantzia hartu, eta Debak duen hondartza atsedenerako leku bihurtu zen. 1960-70eko hamarkadetan gustu eta moda aldaketak izan ziren arren, Debak ez du tradizio turistikoa galdu. 

Gaur egun, Debak itsasoari begira jarraitzen du. Hondartzek, itsaslabarrek eta kretazikoko kareharrizko mendiguneek Lurraren milioika urtetako historia geologikoa gordetzen dute, eta  Euskal Kostaldeko UNESCOren Munduko Geoparkea ezagutzeko bidaia paregabea eskaintzen digute.