Ekain

Azpeitiko Antxieta kultura taldeko bi kidek, Andoni Albizurik eta Rafael Rezabalek, aurkitu zuten Ekain, esplorazio espeleologikoko eta arkeologikoko lanak egiten ari zirela. Izan ere, 1969ko udaberrian, biek, Antxieta taldeko beste zenbait kiderekin batera, Izarraitz mendialdea miatzeari ekin zioten. Zestoara buelta Goltzibar errekan zehar egin zuten eta guztiz deigarria gertatu zitzaizkien Sastarrain baserria eta haren ingurua; ur ugari zegoen eta agerikoak ziren historiaurreko bizitegi baterako baldintza egokiak.

Ekainaren 1ean, Sastarrain baserrira jo zuten bi lagunek eta bertako etxekoandreari aurrean ikusten ziren muinoetan haitzulorik ba ote zegoen galdetu zioten. Hark baietz erantzun eta gutxi gorabehera haitzuloak non ziren erakutsi zien. Ekainaren 8an itzuli ziren bertara, haitzulo txikia (13 metro inguru luze eta 2 metro zabal) aztertzeko asmoz. Sarreraren ezkerraldean kata bat egiteko prestatzen ziren bitartean, Rezabalek harriz erdi estalita zegoen zulo txiki bat ikusi zuen sarreraren eskuinaldean eta handik haize hotza irteten zela konturatu zen.

Bertatik harriak kentzen hasi ziren arrastaka sartu ahal izateko adina zabaldu arte. Metro batzuk herrestatuz gero, ohartu zen, zuloak barnealdera zeramala. Zailtasun handiz sartu ziren, eta 20 bat metro egin ondoren, zutik jartzeko moduan izan ziren. Haitzuloaren lehen zatia esploratu ondoren, eta hormetan koloragarriak hautematean, Rezabalek zaldien panela aurkitu zuen (Zaldei). Sentitu zuten zirrarak galarazi zien haitzuloa miatzen jarraitzea. Horrenbestez, handik irtetea erabaki zuten.

Arratsalde hartan aurkikuntzaren berri eman zieten Jose Migel Barandiarani, zeina 1916tik arkeologia azterketak zuzentzen ari zen Euskal Herrian, eta Jesus Altunari, Aranzadi Zientzi Elkartearen Historiaurrea Saileko Zuzendaria.

Haitzuloak ez zuen izenik eta kokaturik zegoen muinoaren toponimoaz izendatu zuten: Ekain. Handik hiru astera, ikertzaile biek santutegiaren lehen azterketari ekin zioten; azterlan hori 1969ko amaieran argitaratu zen. Aldi berean, kalikata egin zuten haitzuloaren atondoan. Kalikata hori positiboa gertatu zen, bertan historiaurreko aztarnategi bat zegoela erakusten baitzuen, eta 1969tik 1975era bitartean indusketa lanei ekin zieten 6 kanpainatan zehar.

Ekain haitzuloa Ekain izeneko muino baten ekialdeko mazelan dago kokatuta, eta handik hartu du izena. Sastarrain baserriaren alboan dago, Debako udalerrian, Zestoatik 1,5 kilometro eskasera. Haitzuloaren albotik bi erreka igarotzen dira: Goltzibar eta Beliosoerreka. Biek bat egiten dutenean, berriz, Sastarrain erreka sortzen dute.

Ingurunean ura zegoenez eta haitzuloaren orientazio bikainari esker, oso toki aproposa zen Paleolitoko gizaki taldeek okupa zezaten. Haitzuloaren kokapena bikaina zen izu-ehizerako. Batidek haranaren behealdera eraman ohi zituzten animaliak han segada jaurtigarrien bitartez harrapatzeko. Goltzibar haranean dago, Erlo eta Agiro mendi inguruan zabalik.

Euskal Herriko arte rupestrearen aztarnategi handi eta aberatsenetakoa da eta Europako Magdaleniense aroko historiaurreko santutegietatik hoberenetariko bat; izan ere, bere labar-pinturengatik da ezaguna, eta pintura horiek bikain zainduta daudela nabarmentzekoa da.

Haitzuloan, gutxi gorabehera, 70 animalia-irudi daude; 64 margotuak eta 6 grabatuak. Zenbait irudi beltz soilak dira, beste batzuk gorriak eta beste batzuk tinta planoz eginak daude, beltzez eta okrez. Zaldia da gehien ageri den irudia. Bertako zaldi-multzoa arte franko-kantabriarraren irudirik eder eta aberatsenetakoa da, eta espezie horretan, horma-mihise onena.  Beste abere irudi batzuk ere badira Ekainen: orein eme bat, bi bisonte eta ahuntz txiki bat.

Haitzuloa hainbat galeriatan banatzen da, eta jasotzen dituzten irudien arabera izendatu dira hauek. Erdibide, Auntzei (ahuntzak), Erdialde, Zaldei (zaldiak), Artzei (hartzak) eta Azkenzaldei (zaldiak).

Erdibide

Haitzuloaren sarrerak arku beheratuaren itxura du, 1,20 m garai eta 2,30 zabal oinarrian. Lehen alde estua igaro ondoren, ganga altxatu egiten da. Gune horretan, historiaurreko gizona zutitu ahal zen eta handik aurrera oinez ibil zitekeen haitzulo guztian zehar. Ondoren, estalagmitazko zorua duen galeria baten abiagunea aurkitzen dugu, gorantz, ibiltzeko erraza. Galeria hori Erdibide izendatu zuten. Abiatu eta sei metrora, haitzuloko lehen irudia ageri da, pintura beltzeko marra soil bat. Dena den, zaldi buru handi bat da lehen benetako irudia, haitzuloan den handiena. Buru handi hau haitzuloaren toki estrategikoan kokaturik dago, Erdialde salako sarreran, zaldi buruaren antza duen haitz bloke baten ikus-eremuan. Haitzuloa zaldiari eskainia dela adierazten du.

Auntzei

Auntzei, ahuntz lekua, 15 m luze eta 2 m zabal baino gehixeagoko galeria itsua da. Galeria honetan 2 orein daude, 4 ahuntz eta izokin bat. Horren ondoan, leize hartzen negualdi zulo handia dago, eta hormako irtengune guztiak leundurik ageri dira animalia horien etengabeko joan-etorriengatik.

Erdialde

Erdialde galeriek bat egiten duten espazio bat da, haitzuloko gunerik handiena: zabalgune bat eta galeria bat ditu. Zoruan sakonune ugari dude, uraren eraginez sortuak. Galeriaren zoruan hartzulo asko daude; hortaz, argi dago hartzek hibernaziorako erabiltzen zutela haitzuloa. Hormak apaintzen dituzten orban gorri ugarien artean zaldi beltz izugarri handi baten irudia nabarmentzen da. Zaldei gunerako bidean, zabalgunearen erdialdean, kareharrizko lekuko batek zaldien eta bisonteen irudiak ditu.

Zaldei

Erdialde espazioko bloke apaindutik galeria lerrozuzen batean sartzen da. Hasieran makurra eta estua da, eta galeria horretan barrena iristen da haitzuloaren amaierara. Zoruak gour ugari ditu eta goranzko aldapatxo bat du. Haitzuloko adierazpen artistiko gehienak alde honetan daude. Nabarmentzekoak dira irudikatuta dauden zaldi ugariak; kasu askotan konplexutasun tekniko handiz marraztuak baitaude. Ezkerraldean 8 zaldiko multzo bat dago, eta eskuinaldean beste 11 daude.

Artzei

Haitzuloaren barnealdean, zaldien panel nagusietatik (Zaldei) 15 bat metrora, ezkerreko horman eta ezinbestean makurtzera behartzen gaituen sabai baxuko eremu batean, bi hartz arreren konposizioa dago. Urtsidoak ez dira oso animalia ohikoak Paleolitoko bestiarioan. Alabaina, ebidentzia ugari daude Ekainen animalia basati horiek egon zirela adierazten dutenak; esaterako, hartzuloak, atzparkadak eta hezurrak.

Azkenzaldei

Haitzuloaren amaieran dagoen areto eliptiko bat da, artzei gunetik aurrera 20 bat metro eginda iristen da bertara, nahiko ibilbide gorabeheratsu eta goranzkoan. Ezkerreko horman zazpi zaldi margotu eta grabatu zituzten. Eskuinerantz begira daude; hau da, irteerarantz. Zaldi bakoitza berezia da, besteengandik bereiz daiteke. Azken irudi hauek argi erakusten dute askotariko teknikak erabili zituztela egikaritzean: marrazki beltza, margo gorria, margo beltza, bikromia ...

2008ko uztailaren 8an, UNESCOk Munduko Ondareen Zerrendan sartu zituen hiru euskal haitzulo, Paleolitoko artearen erakusgarri direnak (40.000-12.000 urte). Altamira, Atapuerca eta Munduko Ondare gisa aitortuta zeuden gainerako toki apartekoen zerrendari erantsi zitzaizkien, beraz, Ekain, Altxerri eta Santimamiñeko kobazuloak.

Paleolitoko labar-artea Gizakiaren historiako kultura adierazpen garrantzitsuenetako bat da. Berezko ezaugarri estetikoez gainera, ikuspegi historikotik fenomeno oso garrantzitsua da, giza eboluzioaren etapa erabakigarri bat adierazten baitu: Homo sapiens espeziearen agerpena. Hori dela eta, lehen mailako ondasun kulturala da, gizakion izaera sortzailearen erabateko maisulana, eta haren kalitate artistiko handiari erantsi behar zaio zibilizazioaren historiaren lekukotza bikaina dela, giza espeziearen lehenengo adierazpen artistikoa.

Goi Paleolitoan Europako HMn bizi izan ziren komunitate ehiztari-biltzaile-arrantzaleen fenomeno orokorraren parte da Ekain. Gizakion izaera sortzailearen artelan bat da, eta kultura tradizio edo zibilizazio bizi edo desagertu baten lekukotza paregabea, edo gutxienez ezohikoa; irizpide horiek aintzat hartuta, balio unibertsala eta aparta du. Bertako arteak erakusten du azken glaziazioaren amaieran Europako Hego-Mendebaldean aniztasun kulturala eta integrazio sozial handia zeudela.