Ondare arkeologikoa

Sasiolako harrobiaren barnealdean kokatua dago, arkeologiaren aldetik oso ingurune garrantzitsuan. 29 piezaz osaturiko 5 lepoko topatu dira bertan (horien artean, Venus izenekoa); bai eta margotzeko arkatzak eta margoak ere. Azken hamarkadetako aurkikuntzarik garrantzitsuenetako bat izan da Euskal Herrian eta Europako Goi Paleolitikoaren aipagarrienetarikoa. Ezaugarri garrantzitsuena orain dela 15.500 urte erritual gune bezala erabiltzen zela da; inguruko haitzuloetako biztanleentzat toki erreferentziala baitzen nonbait, eta ez beraientzat bakarrik, baizik eta urrunekoentzat ere. Uste da ekintzak nolakotasun bereziko pertsona bakar batek egiten zituela.

J.M. Barandiaranek aurkitutako aztarnategi hau Sasiola eta Astigarribiatik hurbil dago, antzinako Errege-Bidearen ertzean. 1924 eta 1926 urte bitartean indusi zuten, 15 m karratuko azaleran eta 2 metroko sakoneran. Neo-eneolitiko, aziliense, magdaleniense eta solutrense izeneko maila kulturalei dagozkien estraktuetan, hezurrezko material asko eta garrantzitsua aurkitu zen: arpoi eta orratz formakoak ..., keramikak, moluskuak, material litiko eta faunistikoa, akerren hondakinak, oreinenak etab.

Itsasotik gertu dago, 130 metroko altueran; Itsaspe auzoan eta Salbatore mendiaren hegoaldeko hegalean.

Duen aberastasunagatik eta aurkikuntza ugariengatik magdaleniense eta aziliense garaiko aztarnategi franko-kantabriko garrantzitsuenetariko bat da.

1928an J.M. Barandiaranek aurkitu zuen eta T. de Aranzadi eta Barandiaran berak indusi zuten. K.a. 12.000 eta 8.000 urte bitartekoak omen diren burezur batzuk aurkitu ziren leize honetan eta euskal gizakiaren eboluzioa ikertzeko oso garrantzitsuak izan ziren.

Lehen indusketetan (1928-1936 bitartekoetan) aziliense garaiko bi burezur aurkitu ziren, Donostiako San Telmo museoan daudenak. Guda Zibilaren garaian, beste burezur bat aurkitu zuten, Barandiaranek kontrol militarrak eta gora-beheraren batzuk pasa ondoren Bilboko Museo Arkeologikora eraman ahal izan zuena. Gaur egun ere bertan dago. Magdaleniense bukaerako burezurrik aintzinakoena eta garrantzitsuena da eta cromagnonetik euskal gizakira arteko eboluzioa ikertzeko kate-maila nagusia izan da.

Goltzibar haranean kokatuta dago. Azken urteetan, leizeko sarreratik gertu, Paleolito garaiko margoak aurkitu dituzte: 20.000-22.000 urte bitarteko aintzinatasuna izan dezaketen hamasei pare marra gorri.

Arbil mendiaren hegala zeharkatzen duen ur-kanalaren gainean dago kokatuta, Sustraixa eta Artia baserrien gainaldean.

Ferra-arkuaren formako ahoa dauka leize honek eta T. de Aranzadi eta J.M. Barandiaranek ikertu zuten 1942an. Ondoren, 1977an, J. Altuna eta P. Aresok beste indusketa bat zuzendu zuten.

Aztarnategi honek material garrantzitsua eskaini du: industria litikoari dagokiona eta hondakin faunistiko eta historiaurreko hilobi-aztarnategiei dagozkienak. Azken hauek 1986an aurkitu ziren.

Pagatza baserritik hurbil, sakonune batean, Aixako haitzuloa eta dolina daude. Leize honek 12 km baino gehiago ditu eta Euskal Herriko handienetakoa kontsideratzen da.

Dolina honek jasotako urek mikroklima ia tropikala dute; leizezulo honetako ahotik sartu eta berriro Deba ibaira iristen da ura burdinezko tren-zubiaren parean.

Arluze Izarraitz megalitotegian kokaturik dago, Endoia auzora doan autobide ertzean Artzabaleta baserrirako pista irtetzen den bide gurutzean ezkerretara.

Kareharrizko monolitoa da, harlauza formakoa. Lur gainean 1,35m-ko altuera du eta oinean 1,75 m. Gailurrean 0,20 m bitarteko zabalera du eta 0, 30 m-ko lodiera.